از دیرباز مساجد
گوناگونی در میان متون روایی شیعه از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده اند که در یادداشتی مستقل به آن پرداخته ام ، مسجد
جمکران در چند دهه ی اخیر در ایران واکنون با شهرتی بیشتر توانسته در میان قاطبه ی
شیعیان جایگاهی مهم را کسب نماید و
صدالبته حاکمیت نیز برای بسط گفتمان مهدویت نیز از این پتانسیل استفاده ی خود را
می کند ، برای اعتبار بخشی به این مسجد نقل های نیز در برخی کتابها و السنه ی مردم
بیان می شود که این یادداشت به بررسی این مدعا می پردازد 
این مسجد به سه نام شناخته می شود ، مسجد جمکران به اعتبار این که در کنار روستایی به همین نام قرار دارد ، مسجد حسن بن مثله به اعتبار شخصی که موسس ان بوده است ، مسجد صاحب الزمان علیه السلام به این اعتبار که بنابر نقل مرحوم آیه الله مرعشی ،کرامات زیادی از آن حضرت در این مسجد به وقوع پیوسته است . { موسوعه العلامه المرعشی ج 2 ص367} عمده دلیل کسانی که بر این عقیده هستند که این مسجد به امر حضرت حجت علیه السلام ساخته شده است، نقلی ست که در کتاب مونس الحزین شیخ صدوق وجود دارد ، مرحوم ایه الله مرعشی در بیان این مطلب می فرمایند : شیخ صدوق کتابی به نام مونس الحزین دارند که حقیر آن نسخه را ندیده ام ولی مرحوم آقا میرزا حسین نوری استاد استاد حقیر از آن کتاب نقل کرده اند { همان مدرک } ومرحوم نوری به واسطه ی دو نفر از کتاب تاریخ قم نقل کرده است ، 1. سید نعمت الله جزایری 2. محمد علی بهبهانی { به نجم الثاقب ذی حکایت اول مراجعه کنید } که این مسجد در 17 ماه مبارک رمضان 393هجری به امر حضرت حجت علیه السلام ساخته شده است ، ولی باید گفت که این تمام داستان نیست و این مدعا خالی از اشکال نمی باشد، به چند دلیل :
1: با رجوع به فهرست کتابهای شیخ صدوق ، کتابی با این نام برای این عالم شیعی ضبط نشده است ، نجاشی که کتابهای صدوق را در رجال خود ضبط کرده و بعضی از آنها را پیش پدر خود علی بن احمد بن عباس نجاشی قرائت کرده است و پدرش تمامی کتابهای صدوق را از خود صدوق در بغداد شنیده است ، مونس الحزین را جز کتابهای صدوق ندانسته است { رجال نجاشی شماره 1049ص 389} ، همچنین شیخ طوسی در الفهرست شماره 710 ص 237 و ابن شهر آشوب در معالم العلما شماره 741 ص127 نیز نامی از این کتاب نیاورده اند وآن را جز تالیفات شیخ صدوق نمی دانند .
2.بنابر ضبط تاریخ قمی از مونس الحزین این مسجد در سال 393 هجری به امر حضرت ساخته شده است ، و حال آنکه شیخ صدوق در سال 381 هجری وفات کرده است ، نوری متوجه این اشکال شده و قائل شده که تسعین تصحیف سبعین یعنی ساخت مسجد را در سال 373 دانسته است ،این احتمال احتمالی به جا ودرست است، اما سوال بعدی و مهم این است که صاحب تاریخ قم که خود در قم زندگی می کرده است و این کتاب را در سال 378 هجری به تشویق صاحب بن عباد در عصر فخر الدوله دیلمی تالیف کرده است چرا خود مستقیما نامی از این مسجد نمی آورد و مدرک نقل آن را به شیخ صدوقی مستند می کند که در قم زندگی نمی کرده است؟ حتی اگر بر وجه وجاده در نقل باشد. .
3.اگر بنای این مسجد را در سال 373 هجری بدانیم چرا در کتابهای مزار که اختصاص به اماکن و مساجد معتبر شیعیان و اعمال آنها دارد ذکری از آن به میان نیامده است نه در مزار شیخ مفید و نه در مزار شیخ طوسی در کتاب تهذیب الاحکام و نه حتی در مزار مشهدی که به قرن 6متعلق است .
4. برخی از محققان بر
این عقیده هستند که کتاب مونس الحزین متعلق به ابن فتال نیشابوری استاد ابن شهر
اشوب می باشد{ احتمال دارد که در نسخه اساس آقا محمد علی، نام فتال به صورت
"الشیخ الصدوق الفتال النیشابوری" آمده بوده و تعبیر الشیخ الصدوق
عبارتی ستایش آمیز برای او بوده و نه اشاره ای به شیخ صدوق ابن بابویه؛ اما آقا
محمد علی دچار سهو شده و کتاب را از ابن بابویه صدوق فرض کرده است. از دیگر سو
آنطور که مثلا در اجازات علامه به بنی زهره آمده فتال را "الفقیه محمد بن
علی" نیز می خوانده اند و این نام و نسب و لقبی است که با شیخ صدوق کاملا
سازگار است و می تواند منبع اشتباه و سهو گردد.
اما در مورد نقل سید نعمة الله از تاریخ قم، دور نیست که عین متن
داستان جمکران، به نقل از کتاب مونس الحزین فتال نیشابوری در حاشیه نسخه ای از
ترجمه فارسی تاریخ قم (شاید هم در خود متن ترجمه؟) به دلیل نام بردن از جمکران به
فارسی نقل شده بوده، و سید نعمة الله و یا منبع او این نقل را برگرفته از متن اصلی
و عربی تاریخ قم فرض کرده بودند{. در این صورت باید گفت
که در اواخر سده پنجم و اوایل سده ششم نقل شده است، لذا این مطلب دست کم در یک منبع نقل شده بوده است و
بعدها در اواخر دوره صفویه و پس از آن دوباره شهرت یافته بوده و توسط حاجی نوری
تجدید شده است، موید این مطلب این می باشد که صفی الدین محمد بن محمد هاشم حسینی
قمی از هم عصران علامه مجلسی و متوفای 1079هجری در کتاب خلاصه البلدان خود می آورد
: بعضی می گویند اول مسجدی که در قم قبل
از آمدن اعراب بنا نهادند ،مسجد جمکران
بود و آن را خطاب اسدی که بدان ناحیه
افتاده بود بنا کرده است . { خلاصه البلدان ص 185} از دیگر سو بنابر احتمال اینکه
اولین بار در کتاب ابن فتال در اواخر قرن پنجم این امر وارد شده باشد، نیز نمی
تواند این مدعا را ثابت نماید که این مسجد به امر حضرت حجت علیه السلام ساخته شده
است، زیرا یقینا این نقل مورد اعتنای اعاظم عالمان و محدثانی همچون مفید ، صدوق ،
کلینی ، طوسی نبوده است که از آن نامی به میان نیاورده اند .
لذا اثبات اینکه این مسجد به امر حضرت حجت علیه السلام ساخته شده باشد محل اشکال است .
- ۹۶/۰۵/۰۹