محمد تنکابنی نقل عجیبی در مورد میزان ثروت استاد خود، سید محمد باقر شفتی«ره» دارد. و می گوید: «در شهر اصفهان چهارصد کاروانسرا از مال خود داشت، گویا زیاده از هزار باب دکاکین داشته [...] و املاکی که در بروجرد داشت، مداخل آن تقریباً سالی شش هزار تومان بود و املاکی که در یزد داشت [مداخل آن] سالی دو هزار تومان بود.مجملا سالی هفده هزار تومان مالیات دیوانی دهات آن جناب در اصفهان بود که به دیوان می رسید» (میرزا محمد تنکابنی، قصص العلماء، انتشارات علمیه، صفحه 167)
اساسا سید محمد باقر شفتی یا رشتی «ره» ، به جهت نظریات خاص فقهی و کارنامه عملی، از همان دوران تا کنون مورد توجه بسیار بوده و حواشی فراوانی در مورد این شخصیت شیعی شکل گرفته است. سید شفتی 2 تحول بنیادین در 2 حوزه مختلف از فقه شیعه را عملا شکل داد. یکی در حوزه فقه سیاسی و دیگری در حوزه فقه اقتصادی. نظریات او در فقه سیاسی بسیار مورد توجه قرار گرفته و محل بحث موافقان و مخالفان است اما سیره اقتصادی این مجتهد طراز اول شیعه کمتر مورد بحث بررسی قرار گرفته است.
سید شفتی معتقد به وجوب اجرای حدود و تعزیرات توسط مجتهد، در زمان غیبت بود و خود عملا اقدام به این کار می کرد و رساله ای در این باب نوشت. این بخش از اقوال و افعال سید شفتی در تمام این سالیان بسیار مورد توجه قرار گرفت و موافقان و مخالفان بسیاری در مورد فقه سیاسی سید شفتی اظهار نظر کردند. اما زندگی سید شفتی «ره» یک جنبه بسیار مهم دیگر را در بر دارد که به نسبت کمتر به آن پرداخته شده است؛ سید شفتی به عنوان یک مجتهد طراز اول خود مستقیما اقدام به فعالیت اقتصادی کرد و دارای ثروت کلانی شد تا جایی که میزان ثروت او موضوع افسانه و اسطوره شد و بسیاری از حکام و امرای آن زمان به کمک های مالی او، امید داشتند. اما قبل از بررسی سیره اقتصادی سید شفتی بهتر است مروری کوتاه بر زندگی این عالم شیعی داشته باشیم
خلاصه ای از زندگی سید محمد باقر شفتی «ره»:
سید محمد باقر شفتی متولد شفت از توابع رشت است که به سید شفتی یا سید رشتی یا بیدآبادی معروف شد. وی یکی از علمای نامدار شیعه در قرون 12 و 13 هجری است و معاصر با 2 فتحعلی شاه و محمد شاه قاجار بوده است. وی در سنین جوانی برای تحصیل علوم دینی به نجف و کربلا می رود و محضر اساتید بسیار بزرگی همچون وحید بهبانی، سید علی طباطبایی (صاحب ریاض المسائل)، سید بحرالعلوم و شیخ جعفر کاشف الغطاء (رحمهم الله اجمعین) را درک می کند. در سال 1205 به قم می رود و چند ماهی به درس میرزای قمی (صاحب قوانین الاصول) که همشهری او بود؛ حاضر می شود. در این مدت میرزای قمی اجازه اجتهاد مفصلی برای او می نویسد. سید شفتی بعد به کاشان رفت و مدتی شاگردی ملا مهدی نراقی مشغول شد.
سید محمد باقر شفتی در سال 1206 هجری و در سن 37 سالگی به اصفهان رفت و تا آخر عمر در این شهر اقامت داشت. سیره و زندگی سید شفتی در اصفهان را می توان در 2 کنش مهم خلاصه کرد. اول آنکه سید شفتی عقیده داشت مجتهد، نائب امام زمان (عج) است و حکم او همان حکم امام (ع) است و بر مجتهد واجب است بر اجرای احکام و حدود شرعی نیز نظارت کند.
دومین رویداد مهم، ثروت افسانه ای سید شفتی بود که اکنون به حجت الاسلام شفتی ملقب شده بود. سید شفتی خود مستقیما به فعالیت اقتصادی می پرداخت و کاروانسراها و مغازه و باغات املاک بسیاری را مدیریت می کرد. باید به این نکته توجه داشت که سید شفتی، بر خلاف دیگر علمای دینی، بخش مهمی از این ثروت را در زندگی شخصی خود استفاده می کرد و این مهم ترین شاهد بر این است که این اموال از وجوه شرعیه نبوده است. هرچند وجوه شرعیه ی بسیاری نیز به دست ایشان می رسید.
ساختارهای مالی روحانیت شیعه، و مبنای سید شفتی
سید شفتی روحانی ساده ای نبود که ثروتی اندوخته باشد و تجارتی را برای خود بر پا کرده باشد. وی اجازه اجتهاد از استادانی همچون وحید بهبانی، صاحب ریاض، علامه بحرالعلوم، شیخ جعفر کاشف الغطاء، میرزای قمی و ملای نراقی (رحمهم الله اجمعین) داشت. سید شفتی مجتهد طراز اول در زمان خود بود و صاحب تالیفات و رسائل فقهی مختلف بود. به این ترتیب اقدامات اقتصادی او را می توان در قالب ساختارهای مالی و اقتصادی نهاد روحانیت در میانه ی قرن 12 و 13 هجری عنوان کرد.
سید شفتی در مدیریت منابع مالی، نهاد روحانیت، شیوه ای را پیش گرفت که در دوران معاصر وی و یا حتی تا امروز کم سابقه است. روحانیت شیعه به طور معمول وارد فعالیت های اقتصادی نمی شده اما ارتباط تنگاتنگی با بازار داشته و بازار همیشه به عنوان بازوی اقتصادی نهاد روحانیت عمل می کرده است. حکومت های شیعی یکی دیگر از منابع مالی روحانیت بوده است. هر کجا حکومتی توسط شیعیان شکل می گرفت بالطبع تعامل حکومت با روحانیت شیعی اوج می گرفت. چنانکه دوران طلایی فقه شیعه در زمان حکومت شیعی آل بویه شکل گرفت. با روی کار آمدن حکومت صفویه، تعامل روحانیت و حکومت به اوج خود رسید و حمایت های مالی از روحانیت افزایش یافت اما به نظر می رسد در همه حال، مهم ترین و اصلی ترین منبع مالی روحانیت، خاستگاه مردمی آن بوده است و بازار همیشه مهم ترین بازوی مالی روحانیت باقی مانده است.
اما سبکی که حجت الاسلام شفتی در پیش گرفت به کلی متفاوت بود. شفتی عملا اتکای روحانیت را به بازار از میان برد هر چند ارتباط روحانیت با بازار را تقویت نمود. شاید بتوان گفت چرخه اقتصادی حاکم بر رابطه ی میان روحانیت و بازار را بر عکس کرد.
در مجموع می توان گفت فقه و سیره سیاسی سید محمد باقر شفتی بسیار مورد توجه قرار گرفته و محل تضارب آرای موافق و مخالف شده است. حال آنکه سیره اقتصادی این شخصیت شیعی باید مورد تامل بیشتری قرار گیرد و نوع مدیریت منابع اقتصادی روحانیت شیعه مورد بررسی و بازخوانی قرار بگیرد.
منابع:
1. نقش سیاسی علمای شیعه عصر قاجار نویسنده: امیرحسین خالقی‌نژاد، موسسه بوستان کتاب،۱۳۹۰
2. قصص‌العلماء، میرزامحمد تنکابنی
3. نهضت روحانیون ایران، علی دوانی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی
4. مکارم‌الآثار در احوال رجال دو قرن ۱۳ و ۱۴ هجری قمری، میرزا محمد علی حبیب‌آبادی
5. مقاله سید محمدباقر شفتی و دخالت در حکومت بر اساس نظریه نیابت فقها از امام زمان(ع)،نویسنده فروغ پارسا، جستارهای تاریخ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، شماره دوم، 1393، صفحه 21-39
6. مقاله علمای امامیه: شرح حال حجة الاسلام سید محمد باقر شفتی،مجله یادگار، خرداد 1328-شماره 50 صفحه 28 – 43
7. مقاله، نگاهی به زندگی، نظرات و اقدامات حجت الاسلام سید محمد باقر شفتی (ره)، نویسنده سید محمود سادات بیدگلی، مجله فرهنگ اصفهان،پاییز 1380، شماره 21 صفحه 46-55