نقش امام رضا علیه السلام در تحول هویت تاریخی ایرانیان

نویسنده محمد حسین قربانیان
چند وقتی بود قصد داشتم یک یا چند مطلب با موضوع هویت شیعی بنویسم و در کانال اشارات منتشر کنم اما نمی دانستم باید از کجا شروع کنم. ولادت امام رضا (ع) و موضوع حضور ایشان در ایران به نظر شروعی ایده آل است. علی بن موسی الرضا(ع) هویت تاریخی ما ایرانیان را به مسیر جدیدی کشاند و بنیاد هویت ایران را در بستر جدیدی پی افکند. علی بن موسی الرضا (ع) هویت شیعی را به جامعه ی ایرانی ارائه کرد و تاریخ این سرزمین گواهی می دهد که ایرانیان چگونه چنین موهبتی را در آغوش کشیدند.
در این یادداشت سعی خواهیم کرد تاثیرات حضوت و فعالیت امام رضا (ع) در ایران را در شکل گیری هویت شیعی در تاریخ ایران بررسی کنیم.

وضعیت جامعه ایرانیان و شیعیان در آستانه حضور امام رضا (ع) در ایران

امپراتوری ساسانیان فروپاشیده بود و اندیشه جدیدی به عنوان اسلام تمام مرزهای جهان را به چالش کشیده بود. در اینجا به دنبال بررسی علل شکست ساسانیان در مقابل اعراب نیستیم اما هر چه بود نارضایتی عمومی در ایران موج می زد و به قول مرحوم زرین کوب: «دولت عظیم کهنسال ساسانی در آن روزگاران فترت و نکبت چون سلیمان مرده یی بود که تکیه بر عصای بر پا مانده، اما موریانه خورده ی خویش داشت و هر تندبادی که از کران صحرایی بر می خاست می توانست آن پیکر فرتوت بی رمق را خاک خورد کند و به مغاک هلاک بسپارد.» (تاریخ ایران بعد از اسلام،عبدالحسین زرین کوب،ناشر: امیر کبیر، صفحه 158)
اندکی پس از فتح ایران توسط مسلمانان، حکومت اسلامی به بنی امیه رسید. ایرانیان ندای اندیشه ای زیبا و مترقی را می شنیدند اما رفتاری زشت و ناپسند را از حکومت اسلامی آن زمان می دیدند. حکومت امویان بر پایه تبعیض نژادی استوار بود اسلامِ اموی، بر پایه برتری های قومی و نژادی تعریف شده بود و در این دسته بندی جامعه ی ایرانی در نازلترین رتبه قرار گرفته بود. جامعه ی ایران به خصوص منطقه خراسان، به کانون شورش های ضد اموی و حمایت از اهل بیت پیامبر (ص) بدل شد، تا اینکه لشگرهای خراسان در سال 132 هجری با شعار حمایت از اهل بیت پیامبر (ص) بنیان حکومت اموی را برافکندند و خلافت عباسیان را برآوردند.
از زمان برآمدن عباسیان، جامعه ی ایرانی سهامدار عمده ی خلافت عباسی شدند و حتی در تعیین خلفای عباسی نقشی تعیین کننده را ایفا می کردند. به طور مثال اگر حمایت های خاندان برمکی به هارون الرشید نبود قطعا وی به خلافت نمی رسید. بعد از وفات هارون الرشید دوباره رقابت های ایرانی و عربی اوج گرفت. کانون های پرنفوذ عربی طرفدار خلافت امین بودند که در بغداد بر تخت نشسته بود و در مقابل ایرانیان از خلافت مامون (که خود از مادر ایرانی بود) حمایت می کردند. منازعه ی ایرانی – عربی با پیروزی قاطع نامزد ایرانیان برای خلافت به پایان رسید و مامون با شکست برادرش امین، به تنها خلیفه عباسی در سرزمین های اسلامی بدل شد.
ایران قوی ترین پایگاه خلافت عباسی بود و مامون تمام آشوب ها  و ناآرامی ها را از سمرقند گرفته تا دمشق و مصر و آفریقا، به پشتوانه لشگر خراسان؛ خاموش می کرد. اما یک  مشکل بزرگ در مورد ایران وجود داشت که بزرگترین تهدید برای خلفای عباسی بود و آن چیزی نبود جز محبوبیت شدید اهل بیت پیامبر (ص) یا اولاد علی (ع) در میان ایرانیان و به خصوص خراسانیان. در طول 3 قرن اول تاریخ اسلام هر گاه فردی از سادات علوی به ایران مهاجرت می کرد. ملجا مشکلات مردم  می شد و مردم سیادت آنها را قبول می کردند و زیر پرچم سادات علوی بر علیه حاکمان ستمگر قیام می کردند. نقل است که بعد از شهادت یحیی بن زید در خراسان، در آن سال فرزندی در خراسان به دنیا نیامد مگر اینکه نامش را یحیی یا زید گذاشتند. (صابری، تاریخ فرق اسلامی، ج۲، ص۶۹، به نقل از مروج الذهب، ج۳، ص۲۲۲ و سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۳۹۱)
از سوی دیگر میزان نفوذ امام شیعه نیز بیشتر شده بود. پدر امام رضا (ع) یعنی امام موسی کاظم (ع) سازمان سری وکالت را رهبری می کرد و در واقع حکومتی در سایه را تشکیل داده بود و وجوه شرعی را از سرزمین های مختلف اسلامی دریافت می کرد. امام رضا(ع) خود به این مسئله اشاره می کند و پس از حضور در خراسان به مامون می فرماید: « این مساله که بدان وارد شده ام {قبول ولایتعهدی} هیچ چیز بر آن نعمتی که داشته ام نیفزوده است. من پیش از این در مدینه بودم و از همان جا نامه ها و فرمان هایم در شرق و غرب اجرا می شد و گاه نیز بر الاغ خود می نشستم و از کوچه های مدینه می گذشتم، در حالی که در این شهر عزیزتر از من کسی نبود» (مقاله بررسی نقش یاران امام رضا (ع) در گستره حدیثی شیعه، مجید منهاجی، رهیافت تاریخی، شماره 10 سال چهارم صفحه 97)

حضور امام رضا (ع) در خراسان و عوامل تاثیر گذار در تحول تاریخ ایران

در این یادداشت قصد نداریم شرح زندگی امام رضا (ع) را دنبال کنیم بلکه به دنبال تاثیر حضور آن حضرت در سیر تحول تاریخ ایران هستیم. اما به هر حال به طور خلاصه باید به این نکته اشاره کرد که مامون (خلیفه عباسی) پس از پیروزی بر برادرش امین و فتح بغداد؛ ضمن نامه هایی از امام علی بن موسی (ع) خواست که به مرو مهاجرت کند. امام (ع) ابتدا از پذیرش این خواسته سرباز می زد تا اینکه مامون هیئتی را برای کوچاندن امام (ع) به مدینه فرستاد و امام رضا (ع) به ناچار به خراسان مهاجرت کرد. مامون مدعی بود قصد دارد خلافت را به اولاد علی (ع) و شخص علی بن موسی (ع) منتقل کند. شعار رسمی خلافت عباسی، «الرضا من آل محمد (ص)» بود و مامون رسما لقب رضا را برای امام علی بن موسی (ع) برگزید( هرچند به نظر شیعیان، این لقب از امام موسی کاظم(ع) برای علی بن موسی (ع) انتخاب شده بود.) امام (ع) زیر بار پیشنهاد خلافت مامون نرفت و اجبارا پیشنهاد ولایتعهدیِ مامون را با شرایطی پذیرفت. مامون سکه به نام امام رضا (ع) ضرب کرد و پرچم ها و لباس های سیاه که نماد عباسیان بود را به رنگ سبز که رنگ آل علی (ع) بود تغییر داد.
علما و مورخان شیعه معتقدند مامون، برای فرونشاندن قیام های علویان و فروکاستن محبوبیت آل علی (ع) در خراسان و ایران دست به این کار زد (عیون اخبار الرضا صفحه 324) حتی ابن خلدون در کتاب خود اذعان می کند که فراوانی جمعیت شیعه در ایران مامون را بر آن داشت که چنین دعوتی را از امام رضا(ع) انجام دهد.(العبر جلد 2 صفحه 382)
به طور کلی امام رضا (ع) حدود 3 سال در خراسان اقامت داشت و در سال 203 هجری در سن 55 سالگی به شهادت رسیدند. تاریخ زندگی امام هشتم در سال 203 هجری به پایان رسید اما تاریخ حضور امام رضا(ع) هنوز پا بر جا و زنده است. حضور امام رضا (ع) در ایران هویت شیعی را به عنوان عنصری بنیادین، از هویت ایرانی بدل کرد هر چند از سالها قبل، ایران مرکز حمایت از اهل بیت و ال علی (ع) به شمار می رفت. اما حضور امام رضا (ع)، اساسا دوره ی جدیدی را در تاریخ تشیع در ایران رقم زد. در ادامه سعی خواهیم کرد تاثیر حضور امام رضا (ع) در ایران را در 3 محور کلی بررسی کنیم:

1.    شخصیت و فعالیتهای امام رضا (ع) :

 علمای شیعه معتقدند، هدف مامون از آوردن امام رضا (ع) این بود که شخصیت ایشان را نزد افکار عمومی ایران به شخصیتی درباری و طالب قدرت، فرو بکاهد. اما عملکرد و شخصیت امام رضا(ع) بگونه ای بود که مسلمانان، اوصافی را که در مورد پیامبر اسلام شنیده بودند را در او می دیدند. سبک زندگی امام (ع) در خراسان، مناظرات علمی ایشان با دانشمندان ادیان مختلف و دفاع از اندیشه ی اسلام و وقایعی همچون خواندن نماز عید و برپایی حلقه ی علمی در مرو همگی از مواردی بود که ایرانیان را بیش از پیش با حقانیت اهل بیت (ع) آشنا کرد علاوه بر این امام (ع) از این فرصت برای بسط معارف اهل بیت، استفاده نمود و جامعه شیعیان را در تمام سرزمین های اسلامی سامان می داد و نمایندگان خاصه خودش را در مناطق مختلف منصوب می کرد و با نامه نگاری های مختلف با شیعیان در ارتباط بود.

2.    موج بزرگ مهاجرت سادات علوی به ایران:

طبرستان، خراسان و قم 3 مرکز اصلی و پناهگاه مهم برای سادات علوی و شیعیان علی (ع) در طول تمام سالیان حکومت بنی امیه و بنی عباس بود. اما حضور امام رضا (ع) در ایران سبب شد موج عظیمی از سادات علوی و شیعیان امام رضا (ع) به مناطق مختلف ایران سرازیر شوند. امام (ع) خود از این فرصت به بهترین شکل استفاده کرد و طی نامه ای از سادات علوی دعوت کرد به ایران مهاجرت کنند. این نامه باعث شد که بیش از دوازده هزار نفر از سادات علوی به ایران بیایند.(مقاله نقش امام رضا در فرهنگ و تمدن تشیع و ایران، پیام، زمستان 1388 شماره 98 صفحه 141)
هر کدام از این امامزادگان به هر منطقه ای می رفتند نه تنها در طول عمر خود ملجا و پناهگاه طبقات فرودست می شدند بلکه حتی بعد از وفات خود، در طول تاریخِ آن منطقه، به مرکزی برای اندیشه های شیعی بدل می گشتند. 3 نمونه بسیار بارز از این امام زادگان عبارتند از : 1- حضرت معصومه (س) در قم 2- سید جلال الدین اشرف (برادر تنی امام رضا) در گیلان 3- احمد بن موسی (ع) در شیراز

3.    شخصیت امام رضا (ع) محور اتحاد تمام اندیشه های اسلامی در ایران

امام رضا (ع) تنها محبوب شیعیان نبوده و نیست بلکه تمام ایرانیان و مسلمانان ایرانی در طول تاریخ ایران سرزمین، به ایشان عشق ورزیده اند. شخصیت امام رضا (ع) در تار و پود فرهنگ و هنر ایرانی رخنه کرده است و شاعران و عالمان و بزرگان ایرانی، شخصیت امام رضا (ع)  را به عنوان بخشی از هویت ایران پذیرفته اند. مقالات مختلفی در مورد شخصیت امام رضا (ع) نگاشته شده است و بنده به عنوان حسن ختام شعری از عبدالرحمان جامی یکی از بزرگان اهل سنت را برگزیده ام:

«سلام علی آل طه و یاسین
سلا علی آل خیر النبیین
سلام علی روضة حل فیها
امام یباهی به الملک و الدین
امام به حق شاه مطلق آمد
حریم درش قبله گاه سلاطین
شه کاخ عرفان، گل شاخ احسان
در درج امکان، مه برج تمکین
علی بن موسی الرضا کز خدایش
رضا شد لقب چون رضا بودش آیین

پی نوشت:

1.    تاریخ ایران بعد از اسلام،عبدالحسین زرین کوب،ناشر: امیر کبیر، صفحه 158
2.    صابری، تاریخ فرق اسلامی، ج۲، ص۶۹، به نقل از مروج الذهب، ج۳، ص۲۲۲ و سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۳۹۱
3.    مقاله بررسی نقش یاران امام رضا (ع) در گستره حدیثی شیعه، مجید منهاجی، رهیافت تاریخی، شماره 10 سال چهارم صفحه 97
4.    عیون اخبار الرضا صفحه 324
5.    العبر جلد 2 صفحه 382
6.    مقاله نقش امام رضا در فرهنگ و تمدن تشیع و ایران، پیام، زمستان 1388 شماره 98 صفحه 141